PRIJAVA
Doc. dr Muhamed Šemoski
U svom recentnom tekstu, njemačka historičarka Marie-Janine Calic iznijela je tezu da Sarajevo navodno gubi svoju multietničnost i multikulturalnost te se pretvara u „pretežno muslimanski grad“, sugerirajući da se time narušava urbanitet i tradicionalna otvorenost grada. Takva interpretacija, premda akademski upakovana, počiva na problematičnoj logici: ona multikulturalnost definira prema kriteriju vidljivosti muslimana, umjesto prema stvarnim društvenim praksama suživota, kulturne razmjene i institucionalne inkluzivnosti.
Činjenice koje je zaboravila i koje nedostaju u narativu Marie-Janine Calic
1. Sarajevo je jedini evropski grad koji je tokom četverogodišnje opsade istovremeno čuvao sakralne objekte svih religijskih zajednica.
U vrijeme kada je grad bio pod opsadom, pod kontrolom većinskog muslimanskog stanovništva, nijedna katolička, pravoslavna ili jevrejska bogomolja nije bila srušena (oštećena) od strane branioca grada. Upravo suprotno: kao što su čuvali svoje džamije, isto tako, čak i više, čuvali su crkve i sinagoge koje su ostale aktivne i zaštićene kao simboli grada koji je branio ideju građanskog i multireligijskog identiteta.
2. Vidljivost islamske tradicije ne znači nestanak multikulturalnosti.
U gradu u kojem živi veliki broj muslimana, sasvim je prirodno da postoje religijske manifestacije: ramazanski programi, ilahije, kulturne večeri, da se ezani čuju i sl. Isto tako, u gradovima s većinskim katoličkim stanovništvom redovno se održavaju mise, procesije, duhovni koncerti i tradicionalne proslave.
Vidljivost ne znači dominacija, niti isključivost znači autentičnost.
3. Sarajevo aktivno njeguje različite kulturne tradicije.
Ne samo da se održavaju pravoslavni koncerti duhovne muzike, katolički muzički programi, nego Sarajevo redovno ugosti i izvođače različitog kulturnog porijekla i vjerske pripadnosti.
Koncerti izvođača iz zemalja koje nisu muslimanske, i sami izvođaći nisu muslimani izvode razne žanrove kao pop, rock, klasičnu muziku, jazz, ipak u Sarajevu redovno pune dvorane i trgove.
Da se Sarajevo „zatvara“ u etničku ili religijsku ekskluzivnost, takav kulturni promet ne bi bio moguć.
Da bi se razumjela pogrešnost tvrdnji Marie-Janine Calic, korisno je osloniti se na tri ključna savremena mislioca:
1. Jürgen Habermas – javna sfera i postsekularno društvo
Habermas tvrdi da u pluralnim društvima religija ima pravo biti javno vidljiva, a ne potisnuta u privatnu sferu. Multikulturalnost znači koegzistenciju i uzajamno poštovanje, a ne odsustvo religijske simbolike.
Sarajevo, prema Habermasovim kriterijima, nije „manje multikulturno“ zato što su muslimani vidljivi, naprotiv, ono funkcioniše kao postsekularni model javne pluralnosti.
2. Charles Taylor – politika priznanja
Taylor upozorava da društva postaju konfliktna kada moćnije grupe pokušaju nametnuti normu „nevidljive religije“, očekujući da manjine ili većine potiskuju vlastiti identitet kako bi se uklopile u tuđi standard.
Očekivanje da sarajevski muslimani umanjuju svoju religijsku prisutnost „da bi dokazali multikulturalnost“ upravo je primjer takve problematične politike nepriznavanja.
3. Amartya Sen – iluzija jedinstvenog identiteta
Sen oštro kritikuje pokušaje svođenja društava na „jedan identitet“ — religijski, etnički ili kulturni.
Označiti Sarajevo kao „muslimanski grad“ samo zbog demografske promjene uzrokovane ratom (iako dobrovoljno su napusštali grad pripadnici drugih religija) znači upasti u zamku identitetske redukcije. Sarajevo je i evropski, i balkanski, i građanski, i multireligijski grad — nikada jednoznačan.
Šta je suština problema?
Srž interpretacije Marie-Janine Calic nije u činjenicama, nego u optici.
Kada se muslimansko prisustvo doživljava kao prijetnja, svaka džamija, svaki bajram, svaki javni vjerski događaj postaje simbol navodne „monokulture“. U evropskim gradovima gdje dominira kršćanstvo: Rim, Madrid, Beč, Varšava — religijske ceremonije i javni vjerski sadržaji nisu znak monolitnosti, nego tradicije.
Zašto bi u Sarajevu bilo drugačije?
Muslimani u Sarajevu ne mogu, niti trebaju, odricati se svoje vjere i svoje tradicije samo da bi zadovoljili tuđe ideološke projekcije.
To nije princip multikulturalnosti, to je princip asimilacije, koji je u savremenoj sociologiji odavno napušten.
Grad koji je preživio opsadu ne pristaje na tuđe narative
Sarajevo je jedinstven evropski grad koje je preživjelo najdužu opsadu u modernoj historiji, odbranilo multireligijsku strukturu bez ijednog oštećenog sakralnog objekta drugih religija, danas aktivno njeguje kulturnu raznolikost kroz koncerte, festivale, duhovnu muziku svih tradicija, i istovremeno čuva vidljivu islamsku tradiciju kao dio svog identiteta.
Umjesto da problematiziramo vidljivost jedne tradicije, trebamo razumjeti ono što su Habermas, Taylor i Sen jasno pokazali:
multikulturalnost nije odsustvo razlika, to je njihova slobodna i ravnopravna prisutnost.
Zato je Sarajevo multikulturalno ne uprkos svojoj muslimanskoj većini, nego upravo zato što tu većinu ne pretvara u instrument isključivosti.
I zbog toga je argument Marie-Janine Calic više od ideološke projekcije nego akademske analize.
